İdrak fəaliyyətində gender fərqləri.

Açar sözlər: gender fərqləri, idrak fəallığı, emosiya, gender dimorfizm

İdrak fəaliyyəti, idrakın əsas xüsusiyyəti kimi şəxsiyyətin formalaşmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir və ontogenezin bütün dövrləri ərzində zehni inkişafı təmin edir. Şəxsiyyətin yeni informasiyalara həssaslığı, yüksək idrak tələbatı, idrak fəaliyyəti üçün hazırlıq və idrak tələbatlarının reallaşmasına cəhd fərdi xüsusiyyətlərlə xarakterizə edilən idrak fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Şəxsiyyətin idrak fəaliyyətində fərdi xüsusiyyətləri qiymətləndirməyə ehtiyac, habelə idrak meyillərini optimallaşdırma və harmoniyalaşdırma üçün müvafiq yolların axtarışı, qnostik, autoqnostik, proqnostik, diaqnostik xüsusiyyətləri olan şəxsiyyətin idrak fəaliyyətinin fərdi üslubunun psixoloji fenomen kimi öyrənilməsini psixoloji tədqiqatın obyektinə çevirmişdir.

Əsrlər boyu insanlar cinslərarası fərqi öyrənməklə bağlı müxtəlif ideyalar irəli sürmüşlər, bir çox tədqiqatçılar bu fərqlərin insanlarda həm psixoloji, həm də bioloji baxımdan özünü göstərdiyini qeyd etmişlər. Bir sıra tədqiqatçılar həmin fərqlərin beyin anatomiyasına və beyin fəaliyyətinə, yaxud hər ikisinə təsir edən genetik və hormonal təsirlərdən yarandığını xüsusi vurğulayırdılar. Cinslərə xas olan bioloji fərqlər həm də təkamül proseslərinin nəticəsi kimi özünü göstərir. Bu isə sonda cəmiyyətdə cinslərarası rolların yaranmasına səbəb olur. Bu istiqamətdə mövcud olan araşdırmalar heyvanlar üzərində aparılmış tədqiqatlara da güclü təsir göstərmişdir. Əksər hallarda insanlar arasındakı cins fərqlərini izah etmək üçün heyvanlar üzərində aparılmış tədqiqatların nəticələrindən istifadə olunur. Heyvanlarda, insanlardan fərqli olaraq, cins baxımından genetik fərqləri, o cümlədən bu fərqləri molekulyar, hormonal və neyrofizioloji səviyyələrdə öyrənmək daha asandır. Bu baxımdan, insan davranışını və idrakını izah etmək üçün araşdırmaları və şərhləri heyvan araşdırmalarından köçürmək heç də düzgün olmazdı, çünki insanlar və heyvanların bioloji mahiyyəti arasında ciddi fərqlər mövcuddur. Ən əsas fərq isə, insanların beyni, daha sadə qurulmuş heyvan beyni kimi eyni neyronlardan ibarət olmasına baxmayaraq, bir çox cəhətdən heyvanların beynindən fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. İnsan beyni, bütün digər heyvanlarla müqayisədə daha çox neyronlardan ibarətdir.

Psixoloji aspektdən gender fərqlərini başa düşmək üçün fərdi öyrənmə təcrübəsi, mədəniyyət, gender stereotipləri, gender bərabərliyi və biososial qarşılıqlı əlaqə son dərəcə vacibdir. Bundan əlavə, son beyin plastikliyinin tədqiqi cinslərarası beyin fərqlərinin də təcrübə, təhsil, mədəniyyət və ya bunların birləşməsi ilə meydana gələ biləcəyini sübut edir. Beləliklə, davranış, beyin anatomiyası və beyin funksiyasına təsiri haqqında olan fikirlər, tez-tez diqqətimizi çəkən gender fərqlərinin öyrənilməsinə yeni yol açdı.

Elmi ədəbiyyatda cins və gender fərqləri anlayışları çox vaxt bir-birini əvəz edir. Ancaq fərqli məna kəsb edirlər. Cins, şəxsin cinsinə və ya bir insanın öz cinsinin özəyində duran şəxsiyyətinə əsaslanan sosial rollara aid keyfiyyət kimi özünü göstərir.

Makkarti və Konkle, Joel və Fausto-Sterling kimi tədqiqatçıların vurğuladıqları kimi, cinsi dimorfizm və cins fərqliliyini fərqləndirməyə ehtiyac var. Həmin tədqiqatçılar cinsi dimorfizm anlayışını yalnız iki fərqli formada meydana çıxan fərqlilikləri izah etmək üçün istifadə edilməsini zəruri hesab edirlər. Buna nümunə olaraq, kişi və qadın cinsiyyət orqanlarını və ya yalnız iki formada (bəzi istisnalarla) görünən X və Y xromosomlarını fərqlilik kimi qeyd edirlər. Gender fərqlərinə gəldikdə, kişilər və qadınlar arasında fərqliliklər nəzərdən keçirildikdə əsas xüsusiyyətlər çox vaxt üst-üstə düşdüyü üçün hətta beyin və davranış fərqlərinin çox olması cinsi dimorf deyildir. Bundan çıxış edərək bir sıra tədqiqatçılar həqiqi cinsi dimorfizmin insan beynində olduqca nadir hallarda olduğunu (eyni zamanda davranış və idrak baxımından da) qeyd edirlər. Buna misal olaraq kişilərdə qadınlarda olduğu kimi orta hesabla iki dəfə çox olan hipotalamusun aralıq nüvəsinin (InM) böyük olduğu üçün gender fərqlərinin meydana çıxdığını qeyd edirlər. Ancaq belə təzahür xüsusiyyətlərinin üçdə birində kişilər və qadınlar eyni ölçülü InM-ləri nümayiş etdirirlər. Beləliklə, bir çox tədqiqatlarda tez-tez istifadə olunan “qadın beyni” və ya “kişi beyni” kimi anlayışlardan istifadə edilməsi yol verilməzdir. Çünki açıq-aydın belə bir cinsi təsnifatı əsaslandıran tipik və dimorf xüsusiyyətləri müəyyənləşdirmək çətin və ya hətta mümkün deyildir. Bununla yanaşı, Joel və Fausto-Sterlinq, müəyyən bir beyinin statistik cəhətdən daha çox öyrənilməsi zamanı yalnız qadınlara məxsus bir xüsusiyyətin meydana gələ biləcəyini, digər xüsusiyyətlərin isə kişilər üçün daha tipik ola biləcəyini iddia edirdilər. Bu çərçivədə fərqli beyin xüsusiyyətlərinin bir növ, kompensasiya etməsi ilə əlaqəli olması mümkündür. Bunu izah etmək üçün, Reiç və digər tədqiqatçılar bu istiqamətdə aparılan araşdırmalara istinad edərək hətta heyvanlar üzərində aparılan tədqiqatlarda da göstərilən gender-mühit qarşılıqlı əlaqələrinin olduğu fikrini irəli sürürlər. Üç həftəlik stressin siçovulların dorsal hippokampındakı CB1 reseptorlarının sıxlığında belə cins fərqinin dəyişdirdiyini qeyd edirlər. Beləliklə, müəyyən dərəcədə ətraf mühitin təsir göstərdiyinə görə anatomik cins fərqinin olduğu fikri özünü doğrultmur. Müəyyən fərqliliyin olması yaşlanma araşdırması kontekstində olduğu bildirildi.

Cins fərqləri ilə cinsi dimorfizm arasındakı fərqi daha da aydınlaşdırmaq üçün Kohen (Cohen’s d) tərəfindən təklif olunan və tez-tez istifadə olunan effekt ölçüsü anlayışına istinad etmək mümkündür. Kohen müəyyən bir çərçivədə cinslər arasında normallaşdırılmış fərq olduğunu iddia edir. Bu təsir ölçüsü iki qrup dizayndakı fərqin böyüklüyünü qiymətləndirir. Gender fərqləri üçün düstur d = (MM – MF) / SW götürülür. Burada MM- kişilər üçün orta bal, MF- qa- dınlar üçün orta bal, SW isə qrupda standartdan kənara çıxmadır. Beləliklə, d statistika ümumi standart sapma, normallaşdırılmış iki vasitə arasındakı fərqi təmsil edir. Bu təsir ölçüsünün üstünlüyü, ilk növbədə də, nümunə ölçüsündən asılı olmaması, müxtəlif ölçülərə tətbiq olunması və müxtəlif tədqiqatlar zamanı asanlıqla birləşdirilməsi ilə bağlıdır.Kohen, əldə edilmiş d dəyərləri kiçik (0.20), orta (0.50) və böyük (0.80) təsirlərə bölməyi təklif edir.

Fərz edək ki, 100 kişidə və 100 qadında idrak fəaliyyətini (aktivliyini) araşdırırıq və bunun üçün konkret koqnitiv tapşırığın yerinə yetirilməsində kişilər və qadınlar üçün normal və ayrıca paylanacaq bütün mövzularda fərqli, özündə məhsuldarlığı birləşdirən iki üst-üstə düşən nəticə əldə edirik. Hər iki paylanma orta əhəmiyyətə malikdir və hər iki vasitə arasındakı fərqlər d statistikası ilə ifadə edilə bilər. Normal paylanma halında, d statistikası əsasında d dəyərinin mənasını başa düşməyə kömək edən daha bir neçə maraqlı statistikanı hesablaya bilərik. 0,5 göstərici ilə (adətən, ən ardıcıl və ən böyük idrak cinsi / gender fərqlərindən biri olan 3D, obyektlərin zehni fırlanma performansında ortaq cins fərqi üçün ortalama təsirdir), kişilərin idrak məhsuldarlığının 69% -i qadınların koqnitiv məhsuldarlığının ortalamasından yüksək olacaq (Cohen’in U3 bazasında hesablanır). Bundan əlavə, iki qrupun nəticələrinin 80%-i üst-üstə düşəcək və təsadüfi seçilmiş bir kişinin təsadüfi seçilmiş qadından daha yüksək nəticə alma ehtimalı (üstünlük ehtimalı) olmasında 64% şans var.Qısaca desək, çox böyük bir təsir ölçüsü d = 1.4 olsa belə, bunun əsasında nəticə çıxartmaq çətindir. Bunu koqnitiv məhsuldarlıqda gender fərqi kimi təsvir etmək mümkün olsa da, bu fərq tipik cinsi dimorf əlaməti deyil. Bu tədqiqatın sonrakı mərhələlərində idrak və davranış üçün tipik gender fərqlərini təsvir etməyə çalışacağıq və bu gender fərqlərinə təsir edən və ya bu fərqi dəyişdirən bəzi ətraf mühit amillərini diqqətə çatdıracağıq.

Qeyd edək ki, idrak və emosiyada gender fərqlərinin öyrənilməsi ilə bağlı bir çox araşdırmalar aparılmışdır. Bu tədqiqatlarda verbal, məkan və riyazi qabiliyyətlərdə gender fərqlərinin olmasına dair fikirlər irəli sürülmüş və bu fikirlər məkan və riyazi testlərdə kişilərin daha yüksək, verbal testlərdə isə qadınların daha yüksək nəticələr əldə etməsi ilə bağlı idi. Bu araşdırmalardan sonra bununla bağlı bir sıra kitablar çap olundu. Bununla birlikdə, idrak fəallığında gender fərqləri ilə bağlı elmi işlərin bir neçə meta-analizi fərqli bir mənzərə yaradır ki, bu da kişi və qadınların idrak qabiliyyətləri və emosiyalarının daha çox oxşar olduğunu göstərir.

Bir çox idrak tapşırıqları və psixoloji testlər üçün cins fərqlərindəki hərtərəfli meta-analizləri Canet S. Hayde tərəfindən aparılmışdır. Onun təqdim etdiyi ilk geniş miqyaslı meta-analiz, riyazi, verbal, qavrayış və motor tapşırıqlarından alınan məhsuldarlığı analiz edən tədqiqatları özündə birləşdirən 124 psixoloji dəyişənlər üçün gender fərqlərini təhlil edir. Bundan əlavə, o, şəxsiyyətlə, aqressiya, seksual davranış, liderlik, sosial davranış, həyat məmnuniyyəti, mənəvi düşüncə, aldadıcı davranış və işlə bağlı problemlər üçün effektiv təsir tədbirlərini göstərir. Tədqiqatının ən vacib yeniliyi, effektiv tədbirlərin 78%-nin sıfıra yaxın və ya çox kiçik olmasıdır (0 < d > 0.35). Beləliklə, psixoloji dəyişənlərin əksəriyyəti üçün, demək olar ki, gender fərqləri ya yoxdur, ya da çox kiçik gender fərqlərinin olmasını müəyyənləşdirilmişdir. Ən böyük gender fərqləri motor aktivliyində, xüsusilə atma sürəti (d = 2.18) və kişilərə üstünlük verən məsafəni atmaq kimi ölçülərdə tapılır. Riyazi və verbal qabiliyyətlər üçün xüsusi gender fərqlərinin olması ilə bağlı tədqiqatlardan alınan nəticəyə görə iki psixoloji sahə üzrə sıfıra yaxın gender fərqləri tapıldı. Yalnız 3D obyektlərin zehni fırlanması üçün əhəmiyyətli dərəcədə fərqliliklər aşkar edilmişdir, bu sahədə kişilər və oğlanlar, qadın və qızlardan üstündür (d = 0.51-0.73). Son zamanlarda 1000-dən çox subyektdən ibarət olan daha böyük meta-analitik bir araşdırma zamanı kişilər və qadınlar arasında 0.72 ilə 0.91 arasında dəyişən göstəricilərin olmasını müəyyənləşdirir. Bununla yanaşı, bu kimi göstəricilər, akademik bilik, təhsil səviyyəsi və idrak stereotiplərin olmasına güclü təsir göstərir. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, bir çox tədqiqatçılar iştirakçılardan gender fərqləri ilə bağlı bir araşdırmada iştirak etmələrini xahiş edərək tədqiqatların nəticələrinin subyektiv olmasına şərait yaradır.

Bu tədqiqatların vacib aspekti isə ondan ibarətdir ki, məsələn, riyazi və verbal qabiliyyətlərdə nəzərə çarpan gender fərqlərinin əsasən mədəniyyət, təlim və öyrənmədən asılı olduğu qənaətinə gəlinmişdir. Məsələn, 1990- 2007-ci illər arasında keçirilmiş 242 tədqiqatın nəticələrini özündə birləşdirən və 1,2 milyon uşaq və böyüklərin meta-tədqiqatının nəticələrindən alınan göstəricilərə görə, riyazi məhsuldarlıqda əhəmiyyətli gender fərqliliyinin olması aşkar edilməmişdir. Buna bənzər nəticə verbal qabiliyyətlər üçün də ortaya çıxır və nəticədə bütün meta-analizlər cins fərqlərində sıfıra yaxın təsir ölçülərinin olduğunu göstərir. Ümumiyyətlə, bu meta-analizlər, bu gün riyazi və verbal qabiliyyət göstəricilərində qadınların kişilərlə paritetə nail olduqlarını göstərir, baxmayaraq ki, bu nümunədə millət və mədəniyyət kimi bir neçə amilin təsiri nəticəsində dəyişikliklər mövcuddur. Mədəniyyətin, təhsilin, gender bərabərliyinin və gender stereotipinin bu qabiliyyətlərə təsiri bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlarda əsas diqqət mərkəzinə çevrilmişdir. Bununla birlikdə, böyük beynəlxalq tədqiqatlar, riyaziyyatda universal kişi üstünlükləri və verbal bacarıqlarda qadın üstünlükləri anlayışını şübhə altına alaraq, idrak fəaliyyətində gender fərqlərindəki əhəmiyyətli mədəniyyətlərarası fərqlərin olduğunu aşkar etmişdir. Bu günə qədər müşahidə edilən ən güclü koqnitiv gender fərqi orta və böyük təsir effektləri (d = 0,51-0,73) olan 3D obyektlərin rotasiyasında tapıldı. Kişilərə üstünlük verən bu fərqlərin də əsasən təhsil və mədəni səviyyə ilə əlaqəli olduğu müəyyən edilmişdir. Bununla birlikdə, bir sıra tədqiqatlar göstərmişdir ki, əqli fırlanma sahəsindəki məhsuldarlıq da məkan funksiyalarından, həm də təhsil və mədəniyyətdən çox asılıdır. Məsələn, mental rotasiya və ya məkan tapşırıqlarını tətbiq etmək kişilərdə və qadınlarda əqli rotasiya işlərini artırır. Bundan əlavə, mühəndislik, riyaziyyat və elm fakültələrinin tələbələri ardıcıl olaraq sənət fakültələrinin tələbələrini qabaqlayır. İlkin akademik biliklər də qadınların idrak fəaliyyəti ilə bağlı mənfi nəticələrə, xüsusən də zehni rotasiyaya gender təsirlərini açıq-aşkar artıra bilər.Mədəni təsirlər, xüsusən əqli rotasiya baxımından idrak fəaliyyətinə güclü təsir göstərir. Tədqiqatçılar, təxminən 1300 iştirakçının məkan qabiliyyətlərini (məkanla bağlı tapmacadan istifadə edərək) araşdırıldığı və məkan qabiliyyətlərindəki gender fərqinin matriarx cəmiyyətdən olan iştirakçılarda itdiyini, ancaq patriarx cəmiyyətdə kişilərin üstün olmasına gətirib çıxardı. Onlar həm də bu təsirin böyük hissəsinin təhsildəki gender fərqlərdən qaynaqlandığını nümayiş etdirirlər. Müəlliflər bu nəticələrin idrak qabiliyyətlərdə gender fərqlərinin olmasında tərbiyənin əsas rol oynadığını iddia edirlər. Çünki iştirakçılar istifadə etdikləri məkan məsələləriylə ilk dəfə tanışdılar, hər iki cəmiyyət eyni yaşam vasitələrinə sahibdir və eyni genetik fonu bölüşürlər.

Cins stereotipləri və hormon səviyyələri arasında qarşılıqlı əlaqə də mümkündür. Yalnız bir neçə araşdırma cinsi hormonların və cins stereotiplərinin birləşdirilmiş təsirlərini araşdırdı. Bu çərçivədə əhəmiyyətli bir araşdırma Hausman və digər tədqiqatçılar tərəfindən aparılmışdır. Cinsi həssas idrak tapşırıqlarında (zehni fırlanma, şifahi sürət və qavrayış sürəti) batareyadan istifadə edərək kişilər və qadınların üzərində araşdırma apardılar və test zamanı testosteronun səviyyəsinə nəzarət etdilər. Bundan əlavə, eksperimentdən əvvəl koqnitiv tapşırıqlara aid anketlərdən istifadə edərək gender stereotiplərini aktivləşdirdilər. Nəzarət qrupu gender-neytral məzmunlu bir anket hazırladı. Müəlliflər bütün nümunədə idrak rotasiya fəaliyyətində kişilərin üstünlüyünün əsasən cins stereotipləri qrupu tərəfindən idarə olunduğunu müəyyən etdilər. Nəzarət qrupu üçün zehni rotasiyada əslində gender fərqi yox idi. Başqa bir maraqlı tapıntı, cins stereotipləri qrupundakı testosteron səviyyəsinin kişilərdə nəzarət səviyyəsindən 60% yüksək olması idi. Bu araşdırma zərif bir şəkildə cinsi hormonların cins stereotipləri ilə qarşılıqlı təsir göstərdiyi və sonunda xüsusi idrak qabiliyyətlərə təsir etdiyini nümayiş etdirir.İdrak fəaliyyətində gender fərqləri ilə bağlı keçmiş aparılmış tədqiqatlar əsasən menstruasiya dövrünün idraka təsirini nəzərə almasa da, son 20 ildə nəşr olunan bir neçə tədqiqat, menstruasiya dövrünün idraka təsirini açıq şəkildə göstərmişdir. Bu məzmunda tipik bir iş, qadınlarda follikulyar (aşağı progesteron) və luteal (yüksək progesteron) fazalara vaxtında bağlı olan koqnitiv aktivliyin araşdırılmasıdır. Bu cür dizaynlarla fərqli progesteron və estradiol səviyyələrinin diqqət, icra funksiyaları, məkan naviqasiyası və funksional asimmetriya ilə əlaqəli olduğu göstərilmişdir.

Daha bir naturalist bir araşdırma, əsas verbal qabiliyyət baxımından kişi və qadın arasındakı fərqi aşkar etmir. Bir neçə gün ərzində mühit səslərinin yazılması tapşırılan tədqiqatçılar gündə səslənən sözlərin sayını ekstrapolyasiya etdilər və qadınlar və kişilərin hər gün 16 min söz söylədikləri qənaətinə gəldilər. Beləliklə, qadınların kişilərdən daha çox danışdıqları kimi tez-tez söylənilən sübut bu kiçik elmi təcrübə ilə inkar edilir.

Emosiya, empatiya, mənəvi düşüncə və sosial davranışla əlaqədar olaraq, gender fərqlərinin göstəriciləri çox kiçikdir və ya daha çox nümunə araşdırarkən və ya özünə dair hesabatlardan daha obyektiv tədbir istifadə edilərkən yox olur. Bu kimi nəticələr Haydın – ilk geniş araşdırmasında göstərilmişdir. Bununla birlikdə, qadınların kişilərə nisbətən daha empatik, qayğıkeş, emosional, həssas və əxlaqlı olması kimi tipik gender stereotipləri mədəniyyətimizdə yayılmışdır. Bu gender stereotiplərini dəstəkləyən tədqiqatlar, əsasən gender ilə əlaqəli sosial gözləntilər və subyektiv ola bilən hesabat anketləri vasitəsilə əldə edilmişdir. Fizioloji araşdırmalardan istifadə edərək və böyük nümunələr istifadə edərək tədqiqatlar aparıldıqda müvafiq təcrübi işlərdə cins fərqləri çox vaxt olmur və ya çox az olur.

Nəticə:

Nəticə olaraq, kişi və qadınlar əvvəlcədən fərziyə edildiyi kimi daha çox idrak funksiyaları və emosiyalar baxımından daha oxşardır. Mədəni məlumat, təhsil, gender bərabərliyi, gender stereotipləri, təcrübə və hormon səviyyələri idrak və emosiyalara əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.

Ədəbiyyat:

1.Choleris E, Galea LAM, Sohrabji F, et al. : Sex differences in the brain: Implications for behavioral and biomedical research. Neurosci Biobehav Rev. 2018;85:126–45. 10.1016/j.neubiorev.2017.07.005

2.McCarthy MM, Konkle AT: When is a sex difference not a sex diffe- rence? Front Neuroendocrinol. 2005;26(2):85–102. 10.1016/ j.yfrne.2005.06.001

3.Roth G, Dicke U: Evolution of the brain and intelligence. TrendsCogn Sci. 2005;9(5):250–7. 10.1016/j.tics.2005.03.005

4.Herculano-Houzel S, Watson C, Paxinos G: Distribution of neurons in functional areas of the mouse cerebral cortex reveals quantitatively different cortical zones. Front Neuroanat. 2013;7:35. 10.3389/ fnana.2013.00035

5.Hyde JS: Sex and cognition: gen- der and cognitive functions. Curr Opin Neurobiol. 2016;38:53–6. 10.1016/j.conb.2016.02.007

6.Joel D, Fausto-Sterling A: Beyond sex differences: new approaches for thinking about variation in brain structure and function. Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci. 2016; 371(1688): 20150451. 10.1098/rstb.2015.0451

7.Reich CG, Taylor ME, McCarthy MM: Differential effects of chronic unpredictable stress on hippocampalCB1 receptors in male and female rats. Behav Brain Res. 2009; 203(2):264

8.Cohen J: A power primer. Psychol Bull. 1992;112(1):155–9. 10.1037/ 0033-2909.112.1.155

9.Maccoby EE, Jacklin CN: The Psychology of Sex Differences. Stanford University Press;1978.

10.Brizendine L: The Female Brain. Random House;2009.

11.Brizendine L: The Male Brain. Random House;2010.

12.Hyde JS: Gender similarities and differences. Annu Rev Psyc- hol. 2014;65:373–98. 10.1146/ annurev-psych-010213-115057

13.Miller DI, Halpern DF: The new science of cognitive sex differen- ces. Trends Cogn Sci. 2014; 18(1):37–45. 10.1016/j.tics. 2013.10.011

Müəllif:

Bakı Dövlət Universitetinin Psixologiya kafedrasının dosenti Səxavət Əliyeva

Son məqalələr

Online Qeydiyyat