Açar sözlər: hiperaktivlik, diqqət çatışmazlığı, impulsivlik, korreksiya, psixoloji oyunlar
Müasir dövrdə, rast gəlinən diqqət çatışmazlığı ilə müşahidə olunan hiperaktivlik pozuntusu aktual tibbi-sosial problemlərdən biridir. Diqqət çatışmazlığı və hiperaktivlik pozuntusu (DÇHP) uşaqların MSS (mərkəzi sinir sistemi) yetkinləşməsinin ləngiməsi və ali beyin funksiyalarının formalaşması (əsasən requlyativ komponentin) yeni yaşama şəraitinə adapdasiya olmağa və idrak fəaliyyətinə mane olur (2, s.113).
M. Evçenkonun fikrincə, Diqqət çatışmazlığı hiperaktivlik pozğunluğu (motor disinhibition sindromu, hiperaktivlik sindromu, hiperkinetik sindrom, hiperdinamik sindrom) uşaqlarda olduqca çox rast gəlinən, mürəkkəb və aktual, çoxşaxəli bir problemdir. Öz əsas bioloji mexanizmlərinə əsaslanaraq, koqnitiv və emosional və həmçinin uşağın güclü iradə sferasında onun məktəb və ya sosial mühitdə şəxsiyyətinin formalaşması və inkişafında pozuntu kimi ortaya çıxır. Hiperkinetik pozuntu erkən yaşlarda (7 yaşa qədər) həddən artıq aktivlik, nəzarətsiz davranış, sabit konsentrasiyanın olmaması, səbirsizlik, impulsivliyə meyl və yüksək dərəcədə diqqətsizlik ilə xarakterizə olunur. Bu xüsusiyyətlər hər vəziyyətdə özünü göstərir və zamanla dəyişmir (5, s.96).
DÇHP-nin səbəbləri mürəkkəbdir və çox sayda araşdırmalara baxmayaraq bəlli deyil. Buna, genetik, neyroanatomik, neyrofizioloji, biokimyəvi, psixososial və s. amillərin səbəb olması ehtimal olunur. Bu pozuntu patogenezində genetik meylin həlledici rolunu oynayır, lakin problemin davametmə müddətində isə ona uyğun gələn simptomlar və ətraf mühitin təsiri ilə sıx bağlı olduğuna inanılır.Hiperaktiv bir uşağın psixoloji portreti. DÇHP normal yaş göstəriciləri üçün qeyri-adi fiziki fəaliyyət, konsentrasiya qüsurları, diqqətsizlik, impulsiv davranış, ünsiyyət qurmaqda yaranan problemlər və öyrənmə çətinliyi ilə özünü göstərir.
Diqqət pozğunluğunun yaranmasının ilkin əlamətləri özünü tapşırıqların kəsintilərlə yerinə yetirilməsi ilə göstərir. Uşaqları digər şeylər daha çox qıcıqlandırdığı üçün daha tez fikirləri yayınır və tapşırığa maraqlarını asanlıqla itirirlər.
Hiperaktivlik tək aktiv hərəkətlilik ilə müşahidə olunmur, həmiçinin bu hal uşağın sakit qalması tələb olunan yer və zamanda da özünü biruzə verir. Vəziyyətdən asılı olaraq bu qaçış, atlama, yerində dura bilməmək – yerdən qalxmaq, habelə boşboğazlıq və səs- küylü davranış, bədənini yellətmək və hərəkətliliklə özünü göstərə bilər. Ən əsası , bu vəziyyət yüksək dərəcədə özünə nəzarət tələb edən strukturlaşdırılmış vəziyyətlərdə müşahidə olunur.
İmpulsivlik və ya çox tez, düşüncəsiz hərəkətlər etmək meyilliyi həm gündəlik həyatda, həm də öyrənmə vəziyyətinə maneələr törədir. Məktəbdə və hər hansı bir tədris fəaliyyətində belə uşaqlarda “impulsiv iş növü” müşahidə olunur: onlar çox çətinliklə öz növbələrini gözləyirlər, başqalarının sözlərini kəsir və cavablarını qışqırıraraq səsləndirirlər, suala tam cavab vermirlər. Bəzi uşaqlar, impulsiv olduqları üçün nəticəsini düşünmədən asanlıqla təhlükəli vəziyyətlərə düşə bilirlər. Bu riskə meyillilik tez-tez xəsarət və qəzalara səbəb olur (4, s.156).
Əksər hallarda impulsivliyə keçici simptom deyilə bilməz; bu uşaqların inkişafında və yetkinləşməsində uzun müddət davam edir. Tez-tez təcavüzkar və aqressiv davranışlarla birləşən impulsivlik münasibət və sosial təcridlərdə çətinliklərə səbəb olur.
Münasibətlərdəki çətinliklər və sosial təcrid valideynlər, müəllim və həmyaşıdları ilə münasibətləri çətinləşdirən ümumi simptomlardır. Belə uşaqlar çox vaxt özləri ilə böyüklər arasındakı məsafəni hiss etmirlər (müəllim, psixoloq), onlarla panibratik (hədsiz səmimilik) münasibətlər nümayiş etdirirlər. Sosial vəziyyətləri adekvat şəkildə qavramaq və qiymətləndirmək və həmçinin öz davranışlarını ətrafa uyğunlaşdırmaq onlar üçün çətindir.
DÇHP özünü yalnız həddindən artıq motor fəaliyyəti və impulsiv davranışı ilə deyil, həm də statiklokomotor çatışmazlığı səbəbindən bilişsel funksiyaları (diqqət və yaddaş) və motor yöndəmsizliyi ilə də müəyyənləşdirir.
Bu başlanğıc xüsusiyyətlər əsasən zehni fəaliyyətin təşkili proqramlaşdırılması və nəzarətinin olmaması ilə əlaqədardır və DÇHP-nin genezisində prefrontal beyin yarımkürələrinin disfunksiyasının vacib rolu olduğunu göstərir.
Bu simptomlara əlavə olaraq, bir çox müəllif bu sindromla tez-tez rast gəlinənlərdə aqressivliyə, mənfiliklərə, inadkarlığa, yalandanışma və özünə inamın aşağı səviyyəsinə işarə edən xüsusiyyətlərə rast gəlirlər (6, s.98).
Beləliklə, DÇHP-nin korreksiya edilməsi üçün metodların seçimi, DÇHP-nin əsas təzahürlərinin şiddətini və müşayiət olunan pozuntuların mövcudluğunu nəzərə alaraq fərdi olaraq yanaşılmalıdır. Eyni zamanda DÇHP korreksiyası zamanı, bu sindromun diaqnozuna daima kompleks şəkildə işlənməli və müxtəlif yollarla mövcud yanaşmaları müəyyən etməli, o cümlədən valideynlərlə iş və davranış modifikasiya metodlarını (yəni xüsusi tərbiyyəedici üsulları), məktəb müəllimləri ilə işləmək, psixoloji və pedaqoji düzəliş, psixoterapiya, həmçinin dərman müalicəsi ilə davam edilməlidir(3).
Hiperaktiv bir uşaqla aparılan korreksiya işləri aşağıdakı problemlərin həllinə yönəldilməlidir:
– Diqqət yetərsizliyi zamanı hiperaktivliyinin pozulması əlamətləri olan bir uşağa hərtərəfli bir diaqnoz aparmaq.
– Uşağın ailəsindəki vəziyyəti, valideynləri və digər insanlarla münasibətlərini normallaşdırmaq. Burada vacib olan əsas məsələ ailə üzvlərinə yeni münaqişə vəziyyətlərinin qarşısını almağı öyrətməkdir.
– Məktəb müəllimləri ilə əlaqə qurmaq, onları DÇHP-nin əsas əlamətləri və təzahürləri ilə tanış edib, hiperaktiv şagirdlərlə işləməyin effektiv üsulları haqqında məlumatlar verilməlidir.
– Uşağın özünüqiymətləndirmə, yeni bacarıqların mənimsənilməsi, öyrənmə və gündəlik həyatda müvəffəq olmaq bacarığına yiyələnməsi sayəsində artan özünə inamına nail olmaq. Mövcud çətinliklərin öhdəsindən uşağın şəxsiyyətinin, yüksək zehni funksiyaları və bacarıqlarının güclü tərəflərini ortaya çıxarmaq.
– Uşaqda itaətkarlığa nail olmaq, ona dəqiqliyi, özünü idarəetmə, başladığı işi planlaşdırmaq və başa çatdırmaq bacarığını aşılamaq. Öz hərəkətləri üçün məsuliyyət hissini inkişaf etdirmək.
– Uşağın ətrafındakı insanların hüquqlarına hörmətini, düzgün nitq ünsiyyətini, öz duyğularını və hərəkətlərini idarə etməyi, ətrafındakı insanlarla səmərəli sosial qarşılıqlı əlaqə bacarıqlarını mənimsəməyi öyrətmək (7).
Hiperaktiv uşaqlar ilə pedaqoji korreksiya prosesinin təşkili iki şərtə cavab verməlidir:
– Zəif funksiyaların inkişafı və təlimi emosional cəlbedici bir formada aparılmalıdır, bu da yükün dözümlülüyünü əhəmiyyətli dərəcədə artırır və özünə nəzarət səylərini stimullaşdırır. Bu tələb dərslərin oyun formasına uyğundur.
– Funksional bacarığın öyrədilməsini təmin edən bu cür oyunların seçilməsi zamanı digər çatışmayan qabiliyyətlərinin korreksiyası üçün başqa oyunlardan istifadə olunmamalıdır, çünki məlumdur ki, iki, hətta daha çox fəaliyyət şəraiti uşağa ciddi çətinliklər yaradır, bəzən isə bunu mümkünsüz edir. Bütün içdən istəkləri ilə belə, hiperaktiv bir uşaq dərsdə tələb olunan davranış qaydalarına əməl edə bilmir, sakit oturmağı, diqqətli olmağı və eyni zamanda kifayət qədər uzun müddəttəmkinli olmağı bacarmır(9).
Beləliklə, bu uşaqlarda çatışmayan funksiyalarının inkişafının əsas şərti- bir uşağa gərginlik, konsentrasiya və diqqətin ixtiyari bir şəkildə paylanmasını tələb edən bir oyun təqdim etmək, impulsivliyinin özünü idarəetmə yükünü minimuma endirmək və motor fəaliyyətini məhdudlaşdırmamaq lazımdır. Dözümlülüyü inkişaf etdirərək, eyni zamanda aktiv diqqəti gərginləşdirməməli və impulsivliyini basdırmamalısınız. Bir insanın öz impulsivliyinə nəzarəti “əzələ sevinci”ni əldəetmə məhdudluğu ilə müşayiət olunmamalı və müəyyən dərəcədə diqqətini cəlb etməyə imkan verməlidir.Həyata keçirdiyimiz psixoloji və pedaqoji korreksiya işi hiperaktivlik sindromunun ayrı-ayrı komponentlərinə təsir göstərməyə imkan verən inkişaf oyunları kompleksidir (Ęevcenko Yu.S., 1997., Ęevcenko М.Y., 1997).
Beləliklə, hiperaktivlik sindromu olan uşaqlar üçün evdə və ya məktəbdə tətbiq oluna biləcək xüsusi inkişafetdirici oyunlar:
– Diqqətin inkişafı üçün oyunlar, cəlb olunmuş təhlil analizatorları (vizual, eşitmə, vestibulyar, dəri, ətirli, dad, toxunma) və diqqətin ayrı-ayrı kom- ponentləri (fiksasiya, konsentrasiya, tutma, keçid, paylama) ilə fərqlənir; (sabitlik, kommutasiya, paylama, həcm).
– İmpulsivliyin idarə olunması və əzmkarlığı öyrətmək üçün oyunlar(sıx aktiv diqqət tələb etməyən və implusivliyə icazə verməyən).
– Dözümlülük və impulsivliyə nəzarət üçün oyunlar (diqqətsiz və çevik olmağa imkan verərək).
– Üçlü tapşırıq oyunu (eyni vaxta diqqətə yüklənməli, əzmkarlılıq və təmkinlilik);
– İkiqat üçgörünüşlü tapşırıq olan oyunlar (eyni vaxtda diqqətli və təm- kinli, diqqətli və hərəkətsiz, hərəkətsiz və impulsiv olmaq tələb olunur)(10). Bizim hazırladığımız oyunlar, koqnitiv, davranış və şəxsiyyət xüsusiyyətlərinin keyfiyyət analizini nəzərə alaraq DÇHP olan uşaqlara təqdim edildi. Yəni əslində hər bir uşağa pozuntularına ən uyğun olaraq öz oyun dəsti təklif edildi. Oyunlar elə qurulmuşdur ki, uşaq oyun tapşırığını yerinə yetirməsə belə, bu növbəti mərhələdə icra olunması üçün asanlaşdırıla, dəyişdirilə və daha əlçatan ola bilər. Uşaq oyunu yaxşı oynadığı zaman da bu hal baş verə bilir: oyun mürəkkəb ola, yeni qaydalar, oyun şərtləri əlavə edilə bilər. Belə olduğu halda, bir tərəfdən oyun uşaqlar üçün tanış və anlaşıqlı olur, digər tərəfdən isə zamanla cansıxıcı olmur. Uşaqlar fərdi şəkildə davam edən oyun növünün (diqqət oyunları, motor impulsivliyi aradan qaldırmaq üçün oyunlar, əzmkarlıq oyunları) uğurla öhdəsindən gəlməyə başlayandan sonra psixoloq (müəllim, tərbiyəçi, valideyn) oyunları ikili tapşırıq, sonra üçlü tapşırıq ilə əvəzləyir. Oyunlar əvvəlcə hər bir uşaqla fərdi olaraq həyata keçirilir, daha sonra qrupla birlikdə oyun tapşırıqlarından istifadə etmək daha məqsədəuyğundur, çünki bu zaman uşaqlar yalnız diqqətlərinin pozulmuş bütün komponentlərini inkişaf etdirməyə, impulsivliyi aradan qaldırmağa, eyni zamanda digər insanlarla münasibət qurmaqla yanaşı, onların şəxsi xüsusiyyətlərini nəzərə almağı da öyrənirlər (7).
Bu oyunlar həm psixoloq, həm də müəllimlər tərəfindən “bədən tərbiyəsi” adlanan dərsdə, habelə ev şəraitində hiperaktiv bir uşağın valideynləri tərəfindən keçirilə bilər.
Psixokorrektiv oyunlara misal:
– Səs-küy
Məqsəd: konsentrasiyanın, eşitmə diqqətinin inkişafı.
Oyun şərtləri : İştirakçılardan biri (istəyə bağlı olaraq) sürücü olur və otaqdan çıxır. Qrup hər kəsə məlum olan bir mahnıdan bir söz və ya bir ifadə seçir və bu sözlər hər bir iştirakçı üçün paylanır. Sonra sürücü içəri girir və oyunçular bir anda xorla birlikdə hərə öz sözlərini təkrarlamağa başlayırlar. Sürücü, sözləri toplayaraq hansı mahnı olduğunu təxmin etməlidir.
Qeyd: Sürücü otağa girməzdən əvvəl hər bir uşağın ucadan öz sözünü təkrar etməsi məsləhətdir.
– Dəyirman
Məqsəd: diqqətin inkişafı, motor fəaliyyətinə nəzarət.
Oyun şərtləri: Bütün oyunçular birbirindən ən azı 2 metr məsafədə aralı olan bir dairədə otururlar. Oyunçulardan biri topu alır, ikinciyə ötürür, ikinci üçüncüyə və s. Beləliklə, tədricən ötürmə sürəti artır. Topu qaçıran və ya səhv atan bir oyunçu oyundan kənarlaşdırılır. Oyunda sonuncu qalan qalib gəlir.
Qeyd: Oyun birinin ritmini üstələyə bilməsi ilə çətinləşə bilər ki, bununla oyunçular topu bir-birlərinə atacaqlar, bu isə dinləmə diqqəti tələb edir. Bundan əlavə, bu ritm dəyişə də bilər (ya daha sürətli, ya da daha yavaş).
– “Fərqi tapın” (Lyutova E.K., Monina GB)
Məqsəd: detallara diqqətyetirmə qabiliyyətinin inkişafı, vizual diqqətin inkişafı.
Oyun şərtləri: Uşaq hər hansı bir sadə şəkil çəkir (pişik, ev və s.) və onu müəlliminə ötürür və o üzünü çevirir. Müəllimi şəkilə bir neçə detal çəkir və şəkli geri qaytarır. Uşaq şəkildə hansı detalların dəyişdiyini tapmalıdır. Sonra müəllim və uşaq rolları dəyişə bilər.
Qeyd: Oyun uşaqlardan ibarət qrupla da oynanıla bilər. Bu vəziyyətdə uşaqlar növbə ilə lövhədə rəsm çəkərək üzlərini çevirirlər (hərəkət imkanı məhdud deyil). Müəllim detallar əlavə edir. Uşaqlar isə hansı dəyişikliklərin baş verdiyini söyləməlidirlər.
– Sükut
Məqsəd: eşitmə diqqətini və əzmini inkişaf etdirmək.
Oyun şərtləri: Uşaqlara təlimat verilir: “Gəlin səssizliyə qulaq asaq. Eşitdiyiniz səsləri sayın. Nə qədərdir? Bu nəyin səsləridir? (ən azı səs eşidən- dən başlayın).
Qeyd: Oyun otaqdan kənarda, başqa bir sinifdə, küçədə səsləri saymaq tapşırığının verilməsi ilə çətinləşdirilə bilər.
– Zoluşka
Məqsəd: diqqət bölgüsünün inkişafı.
Oyun şərtləri: Oyunda 2 nəfər iştirak edir. Masada bir qabda lobya (ağ, qəhvəyi və rəngli) qoyulur. Komandaya lobyanı rənglərinə görə ayırmaları və 3 yığın halına gətirmələri olduğu bildirilir. Tapşırığın öhdəsindən ilk gələn qazanır.Lobya və ya noxud?
Məqsəd: toxunma diqqətinin inkişafı, diqqətin bölüşdürülməsi.
Oyun şərtləri: Oyunda 2 nəfər iştirak edir. Masada noxud və lobya olan bir boşqab var. Tapşırığa əsasən noxud və lobyanı ayırmaq və onları iki boşqabda düzmək lazımdır.
Qeyd: Gələcəkdə oyunçuların gözlərini bağlamaqla oyun çətinləşə bilər.
– Ən diqqətli
Məqsəd: diqqət və vizual yaddaşın inkişafı.
Oyun şərtləri: Oyun iştirakçıları aparıcı qarşısında müxtəlif pozalarda dayanırlar (mövzular: “Zooparkdakı heyvanlar”, “Uşaqlar gəzməkdə”, “Peşələr” və s.). Aparıcı oyunçuların düzülüşünü və pozalarını yadda sax- lamalıdır. Sonra aparıcı üzünü çevirir. Bu zaman oyunçular yerlərini dəyişir və pozalarını dəyişirlər. Aparıcı kimin necə dayandığını söyləməlidir.
– Qartopu
Məqsəd: diqqətin, yaddaşın inkişafı, impulsivliyi aradan qaldırmaq.
Oyun şərtləri: Oyunun mövzusu seçilir: şəhərlər, heyvanlar, bitkilər, adlar və s. oyunçular bir dairədə otururlar. Birinci oyunçu hansısa bir mövzuda bir söz seçir, məsələn, “fil” (oyunun mövzusu əgər “Heyvanlar”dırsa). İkinci oyunçu ilk sözü təkrarlamalı və öz sözünü əlavə etməlidir, məsələn, “fil”, “zürafə”. Üçüncü iştirakçı eynilə deyir: “fil”, “zürafə”, “timsah”. Və bu aralarından kiminsə səhv etməsinə kimi davam edir. Oyun sonda bir qalibin qalmasına qədər davam edir.
Qeyd : Bənzər bir şəkildə süjeti bir başqa sözlə əvəz edərək “dedektiv” ilə tanış ola bilərsiniz. Məsələn: “Gecə”, “küçə”, “addımlar”, “fəryad”, “zərbə” və s. Uşaqların bir-birlərinə ip ucu vermələrinə icazə verə bilərsiniz, ancaq bu yalnız jestlərdənistifadə etməklə mümkün ola bilər.
– Topu qaçırmayın
Məqsəd: diqqəti inkişaf etdirmək
Oyun şərtləri: Oyunun iştirakçıları bir dairə halına gəlir və əllərini bir- birinin çiyinlərinə qoyurlar. Aparıcı dairənin ortasında dayanır, ayaqlarında bir top var. Aparıcının vəzifəsi topu ayağı ilə dairədən atmaqdır. Oyunçuların vəzifəsi topu buraxmamaqdır. Əllər açıla bilməz. Top oyunçuların əllərinin və ya başının üstündən keçirsə, vuruş sayılmır. Ancaq top ayaqları arasında keçdiyi zaman aparıcı qalib gəlir, onun yerinə isə topu qaçıran şəxs keçir.
– Siam əkizləri
Məqsəd: impulsivliyə nəzarət, bir- biri ilə ünsiyyətin çevikliyi, aralarında etimadın yaranmasına töhfə vermək.
Oyun şərtləri: Uşaqlara təlimatlar verilir: “qruplara bölünün, çiyin-çiyinə dayanın, bir əlinizlə bir-birinizi kəmərlə qucaqlayın, sağ ayağınızı yoldaşınızın sol ayağının yanında qoyun. İndi siz siam əkizlərsiz: iki baş, üç ayaq, bir bədən və iki qol. Otaqda gəzməyə, nəsə etməyə, yatmağa, ayağa qalxmağa, tullanmağa, əllərini hərəkətetdirməyə və s.ə cəhd edin”Qeydlər. “Üçüncü” ayağın birlikdə hərəkət etməsi üçün onu iplə və ya elastik bir bantla bağlamaq olar. Bundan əlavə, əkizlər təkcə ayaqları ilə deyil, kürəkləri, başları və s. ilə birlikdə “böyüyə” bilərlər.
– Ayılar və qozalar
Məqsəd: dayanıqlılığın məşqi, impulsivliyin nəzarəti.
Oyun şərtləri: qozalar yerə səpələnmişdir. İki oyunçuya iri ayı pəncələrini geyinməklə onları yığmaları bildirilir. Ən çox yığa bilən qalib gəlir.
Qeydlər: Oyuncaqlar əvəzinə, digər oyunçuların əllərindən istifadə edə bilərsiniz, ancaq, əlinizin arxası ilə çevrilmiş şəkildə. Qozaların əvəzinə başqa obyektlərdən – toplardan, kub- lardan və s.dən istifadə edə bilərsiniz.
– “Danış” (Lyutova E.K., Monina GB)
Məqsəd: implusivliyə nəzarət.
Oyun şərtləri: Uşaqlara təlimat verilir: “Uşaqlar, mən sizə sadə və mürəkkəb suallar verəcəyəm. Ancaq bunları yalnız “danış” əmrini verdiyim zaman cavablandırmağınız mümkün olacaq! Gəlin məşq edək: “Artıq hansı mövsümdür?” (fasilə). “Danış!”, “Sinfimizdəki tavan hansı rəngdədir?” “Danış!”, “İki ilə iki neçə olacaq?”. “Danış!”, “Bu gün həftənin neçənci günüdür?” “Danış!” və s.
– İtələ – tut
Məqsəd: diqqətin inkişafı, motor fəaliyyətinə nəzarət.
Oyun şərtləri: Uşaqlar qruplara bölünür, hər qrupda bir top var. Biri oturur, digəri 2-3 metr məsafə kənarda dayanır. Oturmuş şəxs topu tərəfdaşına tərəf itələyir, tez qalxır və ona atılan topu tutur. Bir neçə təkrardan sonra oyunçular yerlərini dəyişirlər.
– Topu ötür
Məqsəd: diqqətin inkişafı, motor fəaliyyətinə nəzarət.
Oyun şərtləri: Uşaqlar 2 bərabər qrupa bölünür, 2 sütunda dayanır və topu verilən siqnalla ötürürlər. Hər sütunun sonunda dayanan şəxs topu alaraq qaçır, sütunun önündə dayanır və yenidən topu ötürür, ancaq bu dəfə başqa bir üsulla. Rəhbər topun qabağında olduqda oyun artıq başa çatmış olur.Topötürmə variantları:başın üstündən;sağa və ya sola (alternativ olaraq soldan sağa);ayaqları arasında aşağıda.
Qeyd: Bütün bunlara dinamik musiqi ilə davam edilə bilər.
– Leyləklər – Qurbağalar
Məqsəd: diqqət üzərində məşq, motor fəaliyyətinə nəzarət.
Oyun şərtləri: Bütün oyunçular bir dairədə və ya otaqda sərbəst istiqamətdə hərəkət edirlər. Aparıcı nə zaman ki bir dəfə əl çaldı, oyunçular durmalı və “leylək” pozasını almalıdırlar. (bir ayağın üstündə durub, qolları yanlara aparmalıdırlar) . Aparıcı nə zaman ki iki dəfə əl çaldı oyunçular “qurbağanın” pozasını alırlar. (oturur,, topuqlar birlikdə, dizlər yanlara, əllər yerdəki ayaqları arasında). Üçüncü əl çalışda oyunçular gəzməyə başlayırlar.
Qeyd: Digər pozalar barədə düşünə bilərsiniz, daha çox sayda poza istifadə edə bilərsiniz – bu da oyunun mürəkkəbləşməsidir. Qoy uşaqlar yeni pozalar barədə təklifləri özləri versinlər.
– Əşyalarla oynayaq
Məqsəd: diqqətin inkişafı, həcmi, sabitliyi, konsentrasiyası, vizual yaddaşın inkişafı.
Oyun şərtləri: aparıcı 7-10 kiçik əşyanı seçir. Cisimləri bir sıraya qoyun və nə iləsə üzərini örtün. Açdıqdan 10 saniyə sonra yenidən bağlayın və uşağı bütün əşyaları sadalamağa dəvət edin. Yenə uşağa əşyaları göstərin və hansı ardıcıllıqla düzüldüklərini soruşun.İki əşyanın yerlərini dəyişdirərək bütün əşyaları yenidən 10 saniyə göstərin. Uşaqdan hansı iki əşyanın düzülüşündə dəyişiklik olunduğunu soruşun.Artıq əşyalara baxmadan, hər birinin hansı rəngdə olduğunu söyləyin. Bir-birinin üstünə əşyaları qoyub, uşağa əşyaları aşağıdan yuxarıya, sonra yuxarıdan aşağıya doğru bir sırada sıralamasını istəyin.2–4 əşyadan ibarət qrup yaradılır.Uşaq bu qruplara ad verməlidir.
Qeyd: Bu qaydalar dəyişməyə davam edə bilər. Oyunu bir uşaqla və ya qrupla oynamaq mümkündür. Gələcəkdə sayını artıraraq, az sayda obyektlə başlaya bilərsiniz (uşağın əşyanın düzülüşünü nə qədər yadda saxlaya biləcəyi ilk tapşırıqda artıq məlum olacaq) (9).
Diqqət çatışmazlığı neyrobiolojik vəziyyət olduğu üçün müalicə edilməzsə, bu xəstəliyi müşahidə edən başqa psixiatrik xəstəliklər də yarana bilər. Diqqət çatışmazlığı olan uşaq məktəb əşyalarını və ya tapşırıqlarını tez-tez unutduğu, dərslərdə diqqəti dağılıb fikrə getdiyi üçün aşağı qiy- mətlər aldığına, qaydalara dözə bilməyib evdə və ya məktəbdə qaydaları pozduğuna görə davamlı olaraq xəbərdarlıqlar alır. Bir də uşaq bu davranışlara görə davamlı olaraq cəzalandırılırsa, o zaman davranış problemləri və ya başqa psixiatrik pozuntular yarana bilər.
Davranış pozuntusu, böyük yaşda narkotik istifadəsi kimi hallarda müşahidə oluna bilər. Bu vəziyyətə qarşı düzgün tədbirlər görülməzsə, Diqqət Çatışmazlığı Hiperaktivlik Sindromu olan insanın özgüvəni azalar. Diqqət çatışmazlığı olub, lakin bunu bilməyən, müalicə almayan insanlar böyük yaşda depressiyaya girdikdə və ya hər hansı bir asılılıqdan qurtulmaq üçün həkimə müraciət etdikdə, bu vəziyyətin arxasında diqqət çatışmazlığı olduğu aşkarlanır.
Ədəbiyyat:
1. Xəstəliklərin və sağlamlıqla bağlı problemlərin beynəlxalq statistik təsnifatı: 10-cu baxış. – I cild. – Cenevrə, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilati, 2012.
2. İsmayılov N.V., Tibbi psixologiya və psixoterapiya, Bakı 2003, s.385
3. Ęəfiyeva E.İ., Klinik psixologiya (dərs vəsaiti), Bakı 2002, s.451
4. Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite/Aşırı Hareketlilik Bozukluğu Olan Çocukların Öğretiminde Öğ- retmen El Kitabı”, T.C M.E.Ba- kanlığı Özel Eğitim ve Rehberlik ve Danışma Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Ankara, 2005.
5. Брязгунов И.П., Касатикова Е.В. Непоседливый ребенок, или все о гиперактивных детях.– М.: Изд-во Института Психо- терапии, 2001. – 96 с.
6. Гиперактивный ребёнок. Как най- ти общий язык с непоседой / Гульнара Ломакина., Москва, Центрполиграф, 2009
7. https://www.e-psikiyatri.com/ hiperaktif-cocuklarin-tedavisi
8. https://www.mentalup.net/blog/ dikkat-eksikligi-hiperaktivite- bozuklugu-(dehb)
9. https://bau.edu.tr/icerik/4564- dikkat-eksikligi-hiperaktivite-bo- zuklugudehb-ve-bas-etme-yollari
10. http://ogem.gazi.edu.tr/posts/ view/title/yapim-asamasinda- 141135?siteUri=ogem
Müəllif:
Bakı Dövlət Universitetinin psixologiya kafedrasının dosenti Sevinc Allahyarova
Bakı Dövlət Universitetinin psixologiya kafedrasının magistrantı Kadir Savrum
